భారత స్వాతంత్రోద్యమం : ముస్లిం మహిళలు

జలియన్‌ వాలా బాగ్‌లో నేలరాలిన ధీరమాత

‘ షహీద్‌ ‘ ఉమర్‌ బీబీ

మాతృభూమిని విముక్తి చేసేందుకు ప్రాణాలను పణంగా పెట్టి పరాయి పాలకుల మీద విజృభించిన ఘట్టాలలో పురుషులతోపాటు స్త్రీలు కూడా సాహసోపేత భాగస్వామ్యం వహించారు. ఈ  మేరకు సాగిన అహింసాయత పోరాటాలలో పాల్గొని బ్రిటీష్‌ పోలీసుల హింసకు ప్రాణాలను అర్పించిన అమరజీవుల జాబితాలో ఉమర్‌ బీబీ అరుదైన స్థానం సంపాదించుకున్నారు.

              పౌరుషానికి పోతుగడ్డ, ధైర్యసాహసాలకు పుట్టినిల్లుగా ఖ్యాతిగాంచిన పంజాబ్‌ రాష్ట్రం లోని అమృతసర్‌ జిల్లా, దుల్లా  (ఈఏఉఉజు)  గ్రామంలో ఉమర్‌ బీబీ 1864లో జన్మించారు.  బానిస బ్రతుకును సహించలేని రైతుకుటుంబంలో పుట్టిన ఆమె స్వతంత్ర భావాలను అలవర్చుకున్నారు. ఆమెకు ఇమానుద్దీన్‌తో వివాహం జరిగింది.(Freedom Movement and Muslims,Santimory Ray,PPH,NEW Deelhi, 1983,Page.97)
                   మాతృభూమి పట్ల అపార గౌరవాభిమానాలు గల మహిళ ఉమర్‌ బీబీ.  జాతీయ ఉద్యమ విశేషాలను ఎప్పటికప్పుడు తెలుసుకుంటూ అనుకూలాంశాలకు ఆనందం, ప్రతికూల అంశాల పట్ల బాధను వ్యక్తం చేస్తూ వచ్చారు. స్వదేశీయుల మీద విరుచుకు (1864-1919)పడుతున్న బ్రిటీష్‌ పోలీసుల దాష్టీకాలను జ్వలిత నేత్రాలతో గమనిస్తూ ఆవేదన చెందారు. మాతృభూమిని బానిస బంధనాల నుండి  విముక్తం చేయడానికి భారతీయులు సాగిస్తున్న పోరాటాలను అణిచివేసేందుకు బ్రిటీష్‌ పాలకులు అనుసరిస్తున్న క్రూరవిధానాల మూలంగా దేశంలో అల్లకల్లోల పరిస్థితి నెలకొనియున్న తరుణంలో ఆమె జీవిత సహచరుడు కన్నుమూశారు. భర్తను కోల్పొయిన ఆమె సంసారం ఒడిదుడుకులకు గురయ్యింది.
                  ఆర్థిక కష్టనష్టాల కడలిలో పయనం సాగిస్తున్నా కూడా ఉమర్‌ బీబీ జాతీయోద్యమ కార్యక్రమాల    పట్ల తనకున్న ప్రత్యేక ఆసక్తిని కోల్పోలేదు. ఆనాడు  పంజాబ్‌ రాష్ట్రంలో జరుగుతున్న పరిణామాలను తెలుసుకుంటూ ఉద్యమకారుల ఉత్సాహానికి ఆనందిస్తూ, ఉద్యమకారులను తన బిడ్డలుగా భావిస్తూ ప్రోత్సహిస్తూ ఆశీర్వదించారు. జాతీయోద్యమ కార్యక్రమాలలో భాగంగా ప్రముఖ నాయకుల సభలకు హాజరుకాసాగారు. ఆ నాయకుల, విప్లవయోధుల ప్రసంగాలను శ్రద్ధగా వినేవారు. ఆ సభలు-సమావేశాల నుండి గ్రామానికి తిరిగి వచ్చి ఆయా కార్యక్రమాల విశేషాలను గ్రామస్తులకు ఆసక్తిదాయకంగా వివరించటం అలవాటు.
                        ప్రథమ ప్రపంచ యుద్ధంలో భారతీయుల అండదండలు, మద్దతు సంపాదిం చటం కోసం బ్రిటీషు ప్రభుత్వం పలు ప్రయత్నాలు చేసింది. యుద్ధ సమయంలో పంజాబు నుండి అత్యధికులను భారత సైన్యంలో చేర్చుకుంది. ఈ మేరకు అటు ప్రజలకు ఇటు భారతీయ సైనికులకు పలు హామీలను ఇచ్చింది. ప్రపంచ యుద్ధ్దం తరువాత తాను ప్రకటించిన హావిూలను, కల్పిస్తానన్న  అవకాశాలను ప్రభుత్వం తుంగలో తొక్కింది. ప్రభుత్వం తన హావిూలను చేసిన వాగ్దానాలను నిలబెట్టుకోవాల్సిందిగా ప్రజలు డిమాండ్‌ చేశారు. ప్రజల డిమాండ్‌లను ప్రభుత్వం పట్టించుకోకపోగా అలనాటిహామీలను ప్రస్తావించిన ప్రజల విూద విరుచుకుపడింది. ఈ రకమైన నమ్మక ద్రోహం కారణంగా ఏర్పడిన ప్రతికూల వాతావరణంలో పాలకుల పట్ల అన్ని వర్గాలలో అసంతృప్తి అలుము కుంది. ఆ అసంతృప్తి కాస్తా స్థాయిదాటి ఆగ్రహ రూపుదాల్చింది. ఆ కారణంగా  పంజాబులో విప్లవ కార్యకలాపాలు ఊపందుకున్నాయి.
                  ఈ వాతావరణంలో 1918 ఆగస్టులో అమృతసర్‌లో డాక్టర్‌ సైఫుద్దీన్‌ కిచ్లూ, ఆయన భార్య సాదత్‌ బానో కిచ్లూల నేతృత్వంలో ముస్లిం జనసముదాయాల నిరసన సభ జరిగింది. ఈ సభలో వక్తలు బ్రిటీషు ప్రభుత్వం అనుసరిస్తున్న ప్రజావ్యతిరేక చర్యల మీదా  విరుచుకుపడ్డారు . ఈ  వాతావరణం  క్రమంగా పంజాబు దాటి దేశ వ్యాప్తంకా సాగింది.ప్రజల నుండి వ్యక్తమౌతున్న  ఆందోళన, ఆగ్రహాన్ని  ఉద్యమిస్తున్న సాయిధ విప్లవకారులను నిరోధించేందుకు, దేశ వ్యాప్తంగా  వ్యక్తమౌతున్న నిరసన జ్వాలల వ్యాప్తిని అడ్డుకునేందుకు ఆంగ్ల ప్రభుత్వం 1919  మార్చిలో భయంకర రౌలత్ చట్టాన్ని తెచ్చింది.
                       ఈ చట్టం ద్వారా అధికారులకు విశేశాదికారాలు కల్పించింది. పౌర హక్కులను కాలరయడానికి, విచారణ లేకుండా ఎవరినైనా  నిర్భందించడానికి అవసరానికి  మించిన అసాధారణ అధికారాలు పోలీసులకు లభించాయి. ఈ చట్టం  క్రింద అనుమానితులు ఎవరినైనా, ఎక్కడైనా పోలీసులు,సైన్యాధికారులు అరెస్టు  చేయ వచ్చు. ఆ విధంగా   అరెస్టు అయిన వారెవ్వరికి బెయిల్ లభించదు. వకిలును నియమించుకునే అవకాశం ఉండదు. తన వాదన విన్పిమ్చుకునే అవకాశం ఇవ్వరు. ఆ కారణంగా రౌలత్ చట్టం గురించి గాంధిజీ వ్యాఖ్యానిస్తూ  నో అప్పీల్-నో వకిల్-నో దలాల్ అని అన్నారు.
                ఈ ప్రజా వ్యతిరేక చట్టానికి నిరసనగా సత్యాగ్ర హోద్యమానికి  గాంధిజీ  పిలుపు ఇచ్చారు. ఈ ఉద్యమానికి నందిగా డిల్లిలో తొలి సత్యాగ్రహ సభ జరిగింది. ఆ తరువాత పంజాబులో సభ నిర్వహించేందుకు  డాక్టర్ సైపుద్దిన్  కిచ్లుతదితర నాయకుల నేతృత్వంలో మహాత్మా గాంధీని ఆహ్వానించారు. ఆయన రాకను నిరోధించేందుకు ప్రభుత్వం గాంధీజీని అరెస్టు చేసింది. ఆ అరెస్టుకు పంజాబ్‌ ప్రజలు తీవ్రంగా స్పందించారు. ఆ సమయంలో  అత్యంత క్రూరుడిగా పేర్గాంచిన జనరల్‌ డయ్యర్‌ నేతృత్వంలో సాగుతున్న  పోలీసు రాజ్యాన్ని పంజాబు నాయకులు డాక్టర్‌ సైఫుద్దీన్‌ కిచ్లూ, డాక్టర్‌ సత్యపాల్‌ తీవ్రంగా విమర్శించారు. ఆ విమర్శలకు ఆగ్రహించిన ప్రభుత్వం ఆ నేతలను 1919 ఏప్రిల్‌ 10న అరెస్టుచేసి  ప్రవాసానికి పంపింది.
                   ఈ చర్యతో పంజాబు జనం మరింత రెచ్చిపోయారు. ప్రియతమ  నాయకులను విడిచిపెట్టమంటూ ఊరేగింపులు జరిపారు. ఆ సందర్భంగా జరిగిన కాల్పులలో నలుగురు మరణించారు, పలువురు గాయపడ్డారు. ఆ సంఘటనలతో మరింత రెచ్చిపోయిన ప్రజలు నేషనల్‌ బ్యాంకులోని ఇరువురు ఆంగ్ల అధికారులను హతమార్చారు, గందరగోళం సృష్టించారు. ప్రభుత్వ కార్యకలాపాలను స్తంభింపచేశారు.
          ఆ సంఘటనల తరువాత జాతీయ కాంగ్రెస్‌ నాయకులు ఏప్రిల్‌ 13న అమృతసర్‌లోని జలియన్‌వాలా బాగ్‌లో నిరసన సభను నిర్వహించాలని నిర్ణయించారు. ఆ రోజున వైశాఖి పర్వదినం. ఆ సందర్భంగా జరుగుతున్న సభలో పాల్గొనేందుకు పరిసర గ్రామాల నుండి ప్రజలు భారీ సంఖ్యలో జలియన్‌వాలా బాగ్‌కు తరలి వచ్చారు. ఈ సమాచారం తెలుసుకున్న జనరల్‌ డయ్యర్‌  కుట్రపూరితంగా వ్యవహరించాడు. సభా కార్యక్రమాలు నిషేధిస్తూ ఉత్తర్వులు జారీ చేశాడు. ఆ ఉత్తర్వులను ప్రజలు ఖాతరు చేయలేదు. జలియన్‌వాలా బాగ్‌ ఆ రోజున జనప్రవాహంతో నిండిపోయింది. ఆ సభలో పాల్గొనేందుకు ఉమర్‌ బీబీ కూడా అమృతసర్‌కు చేరుకున్నారు.
                      ప్రజలు భారీ సంఖ్యలో సభాస్థలికి విచ్చేశారు. ఈ స్పందనకు జనరల్‌ డయ్యర్‌ మండిపడ్డాడు.  నిప్పుతొక్కిన కోతిలా చిందులేశాడు.  సాయుధ బలగాలను వెంటపెట్టుకుని సభాస్థలిని చుట్టుముట్టాడు. ముందుగా ఎటువంటి హెచ్చరికలు చేయకుండానే  సభికుల విూద కాల్పులు జరిపించాడు. సభాస్థలి చుట్టూ ప్రహరీ గోడ ఉండటం, సభాస్థలిలోకి రాకపోకలకు ఒకవైపు మాత్రమే ఉన్న ఇరుకైన ప్రవేశమార్గానికి అడ్డంగా  తన సాయుధ బలగాలను మొహరించి కాల్పులు జరిపించిన డయ్యర్‌ కిరాతకత్వానికి  పెద్దసంఖ్యలో ప్రజలు నేలకొరిగారు. ఈ దుస్సంఘటనలో ప్రభుత్వ రికార్డుల ప్రకారంగా  378 మంది మరణించగా అందులో 55 మంది ముస్లింలు ఉన్నారు. ఈ సంఖ్య సరికాదని అమరులైన  వారు సుమారు 1500  వరకు ఉంటారని, మూడు వేలకు పైగా గాయపడిన వారు ఉన్నారని ఆనాటి పలు వ్యక్తిగత, సంస్థాగత నివేదికలు పేర్కొన్నాయి.
                 భారత స్వాతంత్ర సమరోజ్వల  చరిత్రలో రక్తాక్షరాలతో లోఖిమ్చబడిన జలియన్ వాలా బాగ్ దుర్మార్గంలో  డయ్యర్ సైనిక మూకల  తుపాకి గోమ్డ్లకు ఉణర్ బీబీ బలయ్యారు. ఆనాటి 55  మంది ముస్లిం  యోధులలో ఒకే ఒక మహిళగా 55  సంవత్సరాల ఉమర్ బీబీ ప్రత్యేక స్థానం పొందారు.
                 ఈ మేరకు తన రుధిర దారాలతో జలియన్ వాలా బాగ్ మట్టిని పునీతం చేయడం మాత్రమే కాకుండా తమ  వీరోచిత పోరాటాలతో, ప్రాణ త్యాగాలతో పంజాబీలు నిర్మించిన అద్భుత స్వాతంత్ర్యోద్యమ చరిత్రలో  ఉమర్ బీబీ ప్రత్యేక స్థానం పొందారు.

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

గాంధీజీకి వజ్రాల గాజులు అందించిన వితరణశీలి మునీరా మజ్రుల్‌ హఖ్‌

             స్వాతంత్య్రోద్యమంలో అవిశ్రాంతంగా పాల్గొంటూ ఉద్యమకారుడైన భర్తకు అన్ని విధాల సహకరిస్తూ, ఉద్యమ అవసరాలకు అనుగుణంగా మసలుకున్న మహిళలు జాతీయోద్యమ చరిత్రలో మనకు ఎందరో కన్పిస్తారు. ఆ కోవకు చెందిన మహిళామతల్లులలో  మునీరా బేగం ప్రముఖులు.
               మునీరా బేగం గుజరాత్‌కు చెందిన తయ్యాబ్జీ కుటుంబీకురాలు. ఆమె ప్రముఖ స్వాతంత్య్ర సమరయోధులు జస్టీన్‌ బద్రుద్దీన్‌ తయ్యాబ్జీ మేనకోడలు. జాతీయోద్యమకారుల కుటుంబం నుండి వచ్చిన ఆమె 1917లో ప్రఖ్యాత జాతీయోద్యమకారుడు పాట్నా జవిూందారి వంశస్థుడైన మౌల్వీ మజ్రుల్‌ హఖ్‌ను వివాహమాడారు. వివాహానంతరం ఆమె భర్తతోపాటుగా జాతీయోద్యమంలో భాగస్వామి అయ్యారు. హిందూ-ముస్లింల ఐక్యత కోసం కృషి సల్పారు.
ఆమె సంపన్న కుటుంబానికి చెందిన సర్వసంపదలను  ఉద్యమకారుల కోసం త్యాగం చేసిన వితరణశీలి. నిరాడంబరంగా జీవితం సాగిస్తూ వచ్చిన ఆమె గాంధీజి అడిగినంతనే అత్యంత విలువచేసే  వజ్రాలు పొదిగిన తన బంగారు గాజులను దానంగా ఇచ్చేసి ఆయనను ఆశ్చర్యచకితుల్ని చేశారు.
                 ఆమె త్యాగనిరతిని వివరిస్తూ, 1920 డిసెంబరు 4వ తేదిన గాంధీజి తన మిత్రుడు అక్బర్‌ హైదరాబాదికి రాసిన లేఖలలో, జాతీయోద్యమంలో ఆమె పాత్రను వివరిస్తూ, ఆమె దాతృత్వాన్ని వర్ణిస్తూ ఎంతగానో కొనియాడారు.
                ఆమె భర్త మజ్రుల్‌ హక్‌ సర్వసంపదల్ని వదలి ఫకీర్‌ జీవితాన్ని స్వీకరించి, హిందూ- ముస్లింల ఐక్యత కోసం పనిచేశారు. ఆ మార్గంలో మునీరా బేగం  భర్తకు అన్ని విధాల సహకరించారు. ఆమె జీవితాంతం ఆ దిశగా కృషి చేశారు.*

– సయ్యద్ నశీర్ అహమ్మద్

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~